درآمد

علم اَنساب، از شاخص‌ترین شعبه‌های تاریخ‌نگاری در میان مسلمانان بوده است. گرچه دین مبین اسلام هرگونه تفاخر و تکاثر بی‌مبنا را نفی نموده و از پرداختن به آنها نهی کرده (1)، اما مسلمانان را از دانش اَنساب و حفظ آن منع نـنموده اسـت؛ توجّه ویـژه اسلام به خانواده و تأکید بر حفظ مرتبت و شأن آن، قانون ارث و فروع آن، ضرورت شناخت نَسَب را بیشتر کرد. نظام ازدواج، ممنوعیت ازدواج با محارم، تشریع خمس و موارد مصرف آن، منع خاندان پیـامبر (ص) از مـصرف صـدقات واجب، دوسـتی و ولایـت اهـل‌بیت پیامبر (ص) و احترام به ذُرّیه ایشان و بسیاری دیگر از مسائل، وابسته به دانش نَسَب می‌باشد. (2)

در طول تاریخ اسلام، علماء، اندیشمندان و بزرگان دین با قبول منصب «نقابت» و یا با تدوین و تألیف کتاب‌های اَنساب، در حفظ و حراست از نَسَبِ نیاکان پیامبر و ذرّیه‌اش همّت گماشته و آن را برای امت اسلامی به یادگار گذاشته‌اند. ازاین‌رو، گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با توجّه به نبودِ وجود نرم‌افزاری مشابه در مورد این شاخه پُراهمیت و کاربردی تاریخ‌نگاری مسلمانان و ترویج علوم اسلامی و خدمت‌رسانی به پژوهشگران در این شاخه از دانش، تصمیم به تولید نرم‌افزاری در این موضوع با قابلیت‌های پژوهشی با محوریت ذرّیه نبی مکرم اسلام (ص) گرفت.

معرّفی اَنساب الطالبیین (اولاد حضرت أبوطالب (ع)) با استخراج نسب ذرّیه پیامبر اکرم (ص) از کتاب‌های مربوط و نمایش آن به صورت درختی (شجره‌نامه)، اتّصال درختواره به متون و هماهنگ‌سازی اعلام آن، به اضافه قابلیت‌های پژوهشی، از اهداف این طرح می‌باشد.

چکیده

این پژوهش، به منظور بررسی جایگاه حضرت حمزه (ع) در فضای دیجیتال با تکیه بر تولیدات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور انجام شده است. برای دستیابی به این هدف، پایگاه‌های اینترنتی و نرم‌افزارهای تولیدشده مرتبط با موضوع، مورد بررسی قرار گرفته است. تعداد و مشخّصات مقالات در پایگاه‌ها و مقایسه آماری آنها با یکدیگر و فراوانی و دسته‌بندی اطّلاعات مربوط به موضوع مقاله در نرم‌افزارها و مقایسه فراوانی نتایج بین آنها و بررسی برخی از شبهات مربوط به حضرت حمزه (ع) در منابع، در این پژوهش مدنظر قرار گرفته است. در بین تولیدات بررسی‌شده مرکز نور، نرم‌افزارهای سیره معصومان (ع) و نورالسیره 2 به لحاظ دسته‌بندی و گونه‌شناسی اطّلاعات، در جایگاه بالاتر قرار گرفته است. بدیهی است، موضوع انتخابی، یک نمونه و مطالعه موردی است و نوشتار پیشِ رو، در واقع، شیوه شخصیت‌شناسی تاریخی در تولیدات نور را ارائه می‌کند.

چکیده

شناخت وضعیت جغرافیایی جهان، به‌ویژه جهان اسلام و آگاهی از اوضاع و احوال سرزمین‌ها، نقشه‌های آنها، راه‌ها و اماکن کشورهای اسلامی، نقش بسزایی در فهم بهتر و دقیق‌تر تاریخ و چگونگی برداشت پژوهشگران از متون علمی، تاریخی و اسلامی دارد.

ازاین‌رو، دیجیتالی کردن منابع و متون معتبر در زمینه جغرافیای جهان اسلام، گامی بلند و مؤثّر در سامان‌دهی تحقیقات علمی و تسهیل دستیابی به مطالب مورد نظر این حوزه به شمار می‌رود و مسیر پژوهشگران این حوزه را به گونه‌ای شایسته هموار می‌سازد.

نرم‌افزار «جغرافیای جهان اسلام 2»، دومین نسخه از این برنامه است که به همّت پژوهشگران مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، به مرحله تولید و عرضه به جامعه علمی کشور رسیده است.

در این برنامه، سعی بر آن بوده است تا مجموعه‌ای از منابع کهن و جدید مربوط به رشته‌های تاریخ و جغرافیا، شامل موضوعاتی از قبیل: مسالک، ممالک، مزارات دانشمندان، سفرنامه‌ها، معاجم جغرافیایی و نقشه‌ها گردآوری شود که در نهایت، با تلاش‌های فراوان مسئولان و همکاران پژوهشی و فنی، در قالب کتابخانه‌ای دیجیتالی تولید و عرضه شده است.

مقدّمه

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در سال 1368ش، با عنایت رهبر فرزانه انقلاب، حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (مدّ ظلّه العالی)، با هدف به‌کارگیری فنّاوری ارتباطات و اطّلاعات در نشر و اشاعه فرهنگ غنی اسلامی تأسیس گردید و با به‌کارگیری کادری مجرب و متخصّص در زمینه علوم اسلامی و دانش رایانه، در عرضه منابع اسلامی دیجیتالی در جهت تبلیغ علوم و معارف حقّه اهل‌بیت (علیهم السلام) تلاشی مستمرّ دارد. این معارف ارزشمند، توسط محقّقان مرکز با استفاده از ده‌ها ابزار رایانه‌ایِ ثبت، استخراج و آماده‌سازی متون، دیجیتالی شده و در قالب نرم‌افزارهای رومیزی، پایگاه و نرم‌افزارهای ویژه تلفن همراه عرضه می‌گردند. علاوه بر آن، مجموعه مرکز تلاش‌هایی برای توسعه فرآیند آماده‌سازی متون (دیجیتالی‌شدن) و به‌کارگیری نوآوری‌هایی مانند متن‌کاوی و هوشمندسازی استخراج محتوا می‌کند که تاکنون به موفقیت‌های متعدّدی نیز دست یافته است.

در زمینه پژوهش‌های تخصّصی نیز با ورود اطّلاعات و نشانه‌گذاری هزاران جلد کتاب و تحلیل محتوای شماری از آنها، شامل: اِعراب‌گذاری، تهیه فهارس فنی و تخصّصی، ریشه‌یابی کلمات و استانداردسازی فهارس، منابع گران‌سنگی را به فرمت‌های دیجیتالی تبدیل نموده و با استخراج موضوعات و نمایه‌ها و تهیه فرهنگ موضوعیِ صدها جلد از این منابع در زمینه‌های: حدیث، قرآن، فقه، اصول، تاریخ، کلام، فلسفه و منطق، توانسته است این اطّلاعات را به‌گونه‌ای شایسته فرآوری کرده و برای عرضه رایانه‌ای آماده سازد.

به همین جهت، ضروری است در ابتداء پس از معرّفی محصولات رومیزی و برخط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و برخی از قابلیت‌های آنها، اشاره‌ای به تلاش‌ها و نوآوری‌هایی صورت‌گرفته در هر محصول شود.

اشاره

اهتمام به مقوله تاریخ یا دانشِ شناخت وقایع مهم گذشته انسانی و تبیین و بررسی آن، برای تمام اقوامی که به لزوم حفظ و ثبت و نقل تاریخ خود باور دارند، امری بدیهی می‌نماید. مسلمانان، به‌ویژه ایرانیان، به‌عنوان بخش مهمی از جهان اسلام که تأثیر بسزایی در شکوفایی و رشد فرهنگ و تاریخ و تمدّن اسلام داشته‌اند، در توجّه به تاریخ، از انگیزه‌های بسیاری چون: پیشینه بلند تاریخ‌نگاری، اهتمام قرآن کریم و بزرگان دین به عبرت‌آموزی از اخبار گذشتگان، ضرورت ثبت سیره و روش زندگی پیامبر خاتم (ص) که از ناحیه قرآن مجید «اسوه حسنه» خوانده شده، به‌عنوان انگیزه شروع تاریخ‌نگاری در جهان اسلام و توجّه به آن، برخوردار بودند.

در همین راستا، گروه تاریخ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) با توجّه به اهمّیّت برنامه‌های کتابخانه‌ای و دانشنامه‌ای، با اولویت منابع و متون اصلی علوم انسانی و اسلامی، تولید دانشنامه «جامع منابع تاریخ» را پیشنهاد داد که مشتمل بر منابع اصلی و پژوهشی تاریخ اسلام و علوم مرتبط به آن است و از جامعیت نسبی نیز بهره‌مند می‌باشد.

این نرم‌افزار، گستره وسیع عرصه تاریخ‌پژوهی را شامل می‌شود و فقدان جامعیت را در نرم‌افزارهایی که تنها بخشی از شاخه‌های این دانش را پوشش می‌دهد، رفع می‌نماید و جز آن، نیاز پژوهشگران گرایش‌های مختلف تاریخی و نیز محقّقان علوم بین‌رشته‌ای را تأمین می‌کند. علاوه بر این، پژوهشگران را از مراجعه به نرم‌افزارهای مختلفِ تولیدشده در زمینه تاریخ که گاه موجب سردرگمی و اتلاف وقت آنان می‌شود، بی‌نیاز می‌گرداند. به‌علاوه، این توانایی را به کاربر می‌بخشد که از دامنه جست‌وجوی خود و شمول آن، اطمینان حاصل کند.

با توجّه به جایگاه نسخه سوم نرم‌افزار نورالسیره، تحت عنوان «جامع منابع تاریخ» در پژوهش‌های تاریخی، بر آن شدیم که یکی از نوشتارهای ویژه‌نامه حاضر را به معرّفی محتوای علمی و امکانات پژوهشی این برنامه ارزشمند اختصاص دهیم.

اشاره

آیین رونمایی از نسخه سوم نرم‌افزار نورالسیره با عنوان «جامع منابع تاریخ»، پنج‌شنبه 28 مهرماه 1401 شمسی با حضور علاقه‌مندان و پژوهشگران حوزه تاریخ برگزار شد. در این مراسم که در ساختمان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برگزار گردید، از نرم‌افزار دانشنامه جامع منابع تاریخ که حاوی متن 1425 عنوان کتاب در 3396 جلد (مشتمل بر 49 رساله) از متون اصلی و پژوهشی تاریخی و علوم مرتبط به آن رونمایی شد.

در این آیین رونمایی، حجّت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ اسلام، تشیع و ایران و رئیس کتابخانه تخصّصی تاریخ اسلام و ایران، دکتر محمدحسین رجبی دوانی، مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام و رئیس بنیاد ایران‌شناسی و نیز حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به سخنرانی پرداختند. در ابتدای مراسم، نخست مدیر گروه علمی تاریخ مرکز نور، حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی رحیمی ثابت، ضمن اشاره به روند و دلایل تولید «جامع منابع تاریخ»، محتوای علمی و قابلیت‌های پژوهشی برنامه را توضیح داد.

گفتنی است که در پایان این مراسم، با حضور مهمانان، کارشناسان، مسئولان و حاضران محترم در جلسه، از نرم‌افزار «جامع منابع تاریخ» یا «نورالسیره - نسخه 3» رونمایی شد.

اشاره

روز پنج‌شنبه نهم آبان‌ماه سال جاری، در سالن اجتماعات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، «نشست عملی نقد و بررسی پایگاه جامع تاریخ» برگزار شد. در این مراسم که علاقه‌مندان به مباحث تاریخی، اساتید، محقّقان و تاریخ‌پژوهان محترم حضور داشتند، صاحب‌نظران حوزه تاریخ به ارزیابی این پایگاه تاز‌ه‌تأسیس نور پرداختند و هر یک از نگاهی متفاوت به تحلیل و نقد امکانات و محتوای پایگاه مبادرت ورزیدند. در پایان سخنرانی هر یک از ناقدان محترم، کارشناسان و دست‌اندرکاران پایگاه، ضمن تشکر از دقّت‌نظر و پیشنهادهای مفید سخنرانان این نشست، مطالب لازم را پاسخ گفتند و نکات مفیدی را نیز یادآور شدند.

با توجّه به اینکه حدود دو ماه از تاریخ برگزاری نشست مذکور می‌گذرد، بیان این نکته ضروری است که برخی از اشکال‌های محتوایی یا فنّیِ مطرح‌شده از سوی ناقدان محترم، هم‌اکنون در پایگاه برطرف شده و بعضی از ایرادها نیز از نظر اصول تحلیل و طراحی وبگاه‌ها و مباحث نظری و فنّی مربوط به پایگاه، اساساً وارد نبوده و به دلیل فرصت اندکی که در اختیار کارشناسان و دست‌اندرکاران محترم پایگاه قرار داشته، مجال پاسخگویی دقیق و مفصّل به تمام اشکالات و یا دفاع از قابلیت‌ها و توانمندی‌های فنّی و علمی پایگاه و رفع برخی شبهات، وجود نداشته است. در اینجا ضمن تقدیر و تشکر از همه عزیزانی که این نشست علمی و ارزنده را برگزار کردند، امیدوایم هر روزه شاهد ارتقاء کیفی و کمّی پایگاه جامع تاریخ و توسعه و رشد همه‌جانبه این تحوّل بزرگ پژوهشی در عرصه وب باشیم.

آنچه در ذیل می‌خوانید، گزارشی است اجمالی از مباحث و نکاتی که در این نشست علمی از سوی ناقدان و دست‌اندرکاران تولید پایگاه جامع تاریخ مطرح گردید که امید است مورد استفاده علاقه‌مندان و محقّقان قرار گیرد.

چکیده

بنیان فعّالیّت‏ های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در طیّ سی سال که از راه‌اندازی آن می‌گذرد، بر ارائه متون دیجیتالی و پژوهش و فراوری منابع و متون اسلامی، با محوریت قرآن کریم و احادیث پیامبر و ائمه معصومان (علیهم السلام) شکل گرفته است. این فعّالیت‌ها، همپای رشد فنّاوری اطّلاعات، در قالب دیجیتال و در سکوهای برخط و برون‏‌خط، به مخاطبان عرضه شده است. با توجّه به جایگاه و اهمّیّت حدیث در میان علوم اسلامی، بخش مهمی از فعّالیّت‌ها و در نتیجه محصولات این مرکز، در زمینه حدیث و خدمت به حدیث اهل‌بیت (علیهم السلام) بوده است. در این نوشتار، ضمن بیان سیر تکاملی فعّالیت‌های حدیثی مرکز نور، محصولات حدیثی آن معرّفی می‌گردد.

اشاره

اهل بیت پیامبر گرامی اسلام (ص)، پیوسته مورد احترام و سفارش آن حضرت و سایر معصومان (ع) بوده اند. گفته‌های پیامبر و امامان در این باره، در منابع حدیثی شیعه و سنّی گرد آمده است. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در جدیدترین محصول نرم‌افزاری خود، ارائه مهم‌ترین منابع اهل سنّت درباره فضایل و مناقب اهل‌بیت (ع) را در دستور کار خود قرار داده و با واکاوی تعدادی از این منابع، درختواره‌ای از فضایل را تدوین نموده و در قالب یک نرم‌افزار با عنوان «دانشنامه فضایل اهلبیت(ع) در منابع اهل سنّت» ارائه نموده است. این برنامه می‌تواند بخشی از کارهای پژوهشی در این باره را توسعه بخشد و پژوهشگران را در گسترش فعّالیّت‌های علمی و تحقیقاتی یاری رساند.

برگزاری مراسم رونمایی از محصولات نور، فرصتی است برای معرفی دستاوردها و توانمندی‌های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به جامعه هدف و مخاطبان نرم‌افزارها و تولیدات رقومی نور. این گونه آیین‌ها، موجی فراگیر از تبلیغات چهره‌به‌چهره و محیطی ایجاد می‌کند که از تأثیرگذاری قابل توجهی برخوردار خواهد بود.

در همین راستا، مراسمی در روز پنج شنبه 12 مهر ماه سال جاری، با حضور اندیشمندان، فضلا، طلاب، دانشجویان و علاقه‌مندان به موضوع امامت و ولایت برگزار شد و از سه نرم‌افزار ارزشمند: تاریخ تشیع، فضایل اهل‌بیت(ع) در منابع اهل‌سنّت و نور الولایة نسخه 2 رونمایی گردید.

نخستین سخنران این مراسم، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدحسین بهرامی، مدیر گروه حدیث مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بود که به توضیح اهمیت و امکانات علمی و پژوهشی این سه محصول پرداخت. ایشان در ابتداء سخن، حدیث ولایت (بُنِیَ الإسلامُ عَلی خَمس...) را که در کتاب کافی ذکر شده، بیان نمود و اظهار داشت: خداوند را شاکر هستیم که موفق شدیم تا کنون تولیدات خوبی در زمینه‌های مختلف اسلامی از سوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی ارائه شده است؛ امّا در این مراسم، محصولات مخصوص موضوع امامت و ولایت را که به همّت عزیزانمان در مرکز نور مهیا شده و به انجام رسیده، به جامعه عالمان و محقّقان عرضه می‌داریم و در این مجال، به معرّفی اجمالی این سه نرم‌افزار می‌پردازیم.